حاشيه اي بر نام اورمي
مركز استان آزربايجان غربي كه امروزه اورميه يا اروميه خوانده ميشود يكي از قديميترين شهرهاي كشورمان ايران است كه بيش از چهار هزار سال سابقه تاريخي دارد.
در مورد نام اين شهر نظرات مختلفي ابراز شده است و گويا يكي از قديميترين نامهاي آن چيچست بوده است (به نام دختر زرتشت و نظر به اينكه اين شهر مهد زرتشت بوده) ولي بحث ما روي نام فعلي آن است كه ميان اورميه و اروميه سرگردان است به چند نظريه در مورد نام شهر اشاره ميكنيم و روي هر كدام بحث مختصري خواهيم داشت.
1 - سادهترين تحليلي كه از نام شهر به عمل آمده و در كتب چندي به آن اشاره شده اين است كه آن را اورميه دانسته به اور+ ميه (مياه) تجزيه كردهاند و عقيده اين تحليلگران آن است كه اورمياه واژهاي عبري است. «اور» به معني شهر (همانند اورشليم) و مياه جمع «ماء» به معني آبها و اورمياه يعني شهر آبها. همانگونه كه اورشليم به معني شهر سلامتي است.
اين نظريه بسيار سادهلوحانه به نظر ميرسد و گويا مستمسك نظريهپردازان آن اشتراك واژه «اور» در دو شهر اورميه و اورشليم بوده و در ادامه اشاره ميكنيم كه اصولاً (ميه)اي در ميان نيست تا تبديل به «مياه» شود و اين شهر در سابقه تاريخي خود جمعيت غالب يهودي نداشته كه نام شهر يادگاري از آنها باشد.
2 - گروه ديگري بر اين عقيدهاند كه اين شهر سرزمين اورارتوها بوده است و نام اورميه با نام اورارتوها در ارتباط است و از آنها باقي مانده است. اين گروه اورميه را قبول دارند نه اروميه را.
3 - عده ديگري ميگويند اين شهر از قديمالايام دروازه روم بوده است (توركيه فعلي). بنابراين با پسوند نسبيت تبديل به رومي و با پسوند "ه" مكان به شكل روميه در آمده است و از آنجايي كه تكلم شهر به زبان توركي بوده و توركان عادت داشتهاند و دارند كه معمولاً به اول اسامي الف زايدي اضافه كنند همچون شنبه=ايشنبه و رضا=ايرضا به روميه نيز الفي اضافه كرده آنرا اوروميه يا اروميه نمودهاند.
اين نظريه از چند جهت ضعيف به نظر ميرسد اول اينكه دروازه روم آنچنان كه از بقاياي جاده ابريشم نيز مشخص است از شمال استان بوده است نه از اين شهر و دوم اينكه چرا اهالي تورك زبان شهر براي ساختن نام شهر خود از دستور زبان عربي پيروي كردند؟
4 - اورمان (ORMAN) در توركي به معني جنگل است عده قليلي نام شهر را مشتق از اورمان دانسته و مدعي ميشوند كه شهر جنگلهاي وسيعي داشته است. اين نظريه سستتر از موارد قبلي است.
5 - پنجمين نظريهاي كه مطرح ميكنيم نام شهر را با نام شهر اورومچي در توركستان چين (ايالت سينكيانگ) در ارتباط ميداند بر اساس اين نظريه خاستگاه اصلي توركان آسياي ميانه و ايالاتي از چين است و اقوام تورك در طول تاريخ به طور دسته جمعي يا انفرادي مهاجرتهاي متعددي را به سمت غرب انجام دادهاند. به طوري كه امروزه ملل تورك تا غربيترين نقاط اروپا پراكنده شدهاند. توركستان چين كه تا چندي قبل دولت مستقلي بود دو شهر بزرگ و تاريخي دارد. اورومچي و قشقر (كاشغر). اورومچي كه مورد بحث ماست و عدهاي نام عشاير قشقايي در جنوب كشورمان را نيز مشتق از قشقر دانستهاند (هر چند در اين مورد نيز نظريات ديگري مطرح است). رسم بر اين بوده و الان نيز است كه وقتي مهاجريني از يك منطقه به منطقه ديگر ميروند نام محل اصلي خود يا نام طايفه و عشيره خود را به محل تازه اطلاق ميكنند و ما اين هر دو را در اورمي مشاهده ميكنيم. ميتوانيم اينگونه در نظر بگيريم كه طوايفي از توركان به محل اين شهر و محل روستاهاي اطراف كوچيدهاند.
گروهي از آنها محل تازه خود را به نام شهر و آبادي اصلي خود نامگذاري كردهاند همچون اورمي از اورومچي و توپراق قلعه (روستايي در شمال شهر) كه در عين حال نام يك محل تاريخي در آسياي ميانه نيز ميباشد و تعداد زيادي از همان مهاجرين محل جديد خود را به نام عشيره و طايفه خود ناميدهاند همچون چونقورالي - دانقيرالي - ياغمورالي - سوروك - بدكي (نام روستاهايي در اطراف اورمي) و دوهلي (روستايي در سلماس) كه به ترتيب از نام طايفههاي چونقورلو - دانقيرلي - ياغمورلو - سوروكلو - بدكي -دوهليخانلي گرفته شدهاند. لازم به تذكر است كه بيشتر طوايف فوقالذكر الان هم در ميان قشقاييان به صورت طايفهاي زندگي ميكنند. بنابراين فرض ما اينگونه شكل ميگيرد كه يك گروه از اقوام مهاجر از تركستان هنگام ورود به ايران دو شاخه ميشوند يكي به منطقه آذربايجان مهاجرت ميكنند و آباديهاي فوقالاشاره و بسياري از آباديهاي ديگر را به نام طايفه يا موطن اصلي خود نامگذاري ميكنند و گروه ديگري از همان طوايف به جنوب كشور رفته و عشاير قشقايي را تشكيل دادهاند و نام عشيرهاي خود را همچنان حفظ كردهاند[1]، ما اورميه يا اروميه را قبول نداريم و اصولاً پسوند يه=ye بعداً به نام شهر اضافه شده است.
بحث تاريخي و بررسي اسناد تاريخي در اين مورد را به مورخين وا ميگذاريم و به چند سند ادبي اشارهاي خواهيم داشت:
1 - در يك مثل فولكلوريك آزربايجاني آمده است:...گل اوخو بيزيم ديلي - بيزيم ديل اورمو ديلي - اورمودان گلن آتلار... در اين سند شفاهي كه از قرون كهن در سينه مردم آذربايجان باقيمانده نام شهر «اورمو» آمده است.
2 - آشيقها، نوازندگان محلي آزربايجان هستند كه اكثراً مشاور و همهكاره قوم نيز بودهاند. سابقه تاريخي آنها چندين هزار سال است. ولي قديميترين آشيق آزربايجان كه اشعارش را در دست داريم آشيق قورباني است كه معاصر شاهاسماعيل صفوي بوده. در جايي از ديوان آشيق قورباني ميخوانيم:
اورمونون يوللاري دوزوم-دوزومدور
اورمو كاروانينين يوكو اوزومدور
ادامه مطلب ...